در اوایل سال 1980 هفت کشور صنعتی به رهبری امریکا و انگلیس، ایده جهانی شدن را مطرح و در این ارتباط مساله «مقررات زدایی» را عنوان کردند. بر همین اساس گفتند که قوانین دست و پا گیر را باید برداشت و مرزهای جغرافیایی محبوس کننده سرمایه را از بین برد تا سرمایه دار بتواند در هر کشوری که سود بیشتری خواهد داشت امکان حضور یابد. گام بعدی مشروط کردن پرداخت وام از سوی بانک جهانی و صندوق بین المللی پول بود، پرداخت وام موکول به پذیرش نسخه های این دو نهاد شد که از جمله حذف یارانه و جبران کسر بودجه از طریق ایجاد یک سیستم اقتصادی پاسخگو به نیازهای تولید و مصرف را شامل می شد گام سوم را سرمایه داری در مسیر تجارت، تحرک و گسترش از طریق بین المللی کردن ارتباطات برداشت تا افکار را برای پذیرش این آماده کند.
در اینجا به تاریخچه ای دیگر از «یان آرت شولت» اشاره می کنیم. وی معتقد است که اگر جهانی شدن را بر حسب گسترش فوق قلمرویی تعریف کنیم در این صورت تاریخچه آن هم ابعاد طولانی و هم معاصر خواهد داشت. ریشه برخی از تحولات شرایط فوق قلمرو گرایی را می توان در چندین قرن قبل رد یابی کرد. اما جهانی شدن سریع، منتها در مقیاس وسیع، عمدتا طی دهه های اخیر رخ داده است.
به طور کلی تا امروز می توان سه مرحله جهانی شدن را مشخص کرد. نخست، هشیاری جهانی حدود پانصد سال قبل شروع شد. دوم، فوق قلمرو گرایی از اواسط قرن نوزدهم ظاهر شد و طی سده بعد با آهنگی تدریجی توسعه پیدا کرد. سوم، روابط جهانی عمدتا از سال های دهه 1960 گسترش یافته و بیشترین اهمیت را به دست آورده است.
امکانات تبدیل شدن جهان گرایی از تصور به روابط اجتماعی مستقل تر از اواسط قرن 19 بتدریج فراهم شده است. حدود یک قرن پس از دهه 1850 شاهد ظهور نخستین تکنولوژی های ارتباطات جهانی، تحکیم نخستین بازارهای جهانی، برخی از عناصر سرمایه گذاری جهانی و بخشی از جهان گرایی در سازمان های خاص هستیم. این جهانی شدن از نظر وسعت به هیچ وجه با پدیدار شدن فوق قلمرویی سریع که از اواسط قرن 20 شاهد آن بوده ایم، قابل مقایسه نیست.
به علاوه زنجیرهای تولید برون مرزی و مشکلات زیست محیطی فراجهانی در این سال های اولیه به هیچ وجه وجود نداشتند. با وجود این، در فاصله میان اواسط قرن نوزدهم و اواسط قرن بیستم برای جهانی شدن در مقیاس وسیع اقدامات مقدماتی زیادی انجام شد.
جهانی شدن
مفهوم جهانی شدن به دلیل نو بودن در دنیا و فقدان بحث کافی در مورد آن، تعریف یکسان و قابل پذیرش برای همگان ندارد. در یک معنا جهانی شدن عبارت است از: فرآیند افزایش «وابستگی متقابل» میان جوامع مختلف در مقیاس جهانی. وابستگی متقابل می تواند اشکال متنوعی به خود بگیرد، اما جامعه شناسان توجه خود را روی دو مفهوم «جهانی شدن اقتصاد» و «جهانی شدن فرهنگ» متمرکز می کنند.
1ـ در مفهوم اقتصادی، فعالیت «شرکت های چند ملیتی»، به مثابه هسته اصلی جهانی شدن تولید تلقی می شود. در این معنا، تصمیم گیری در مورد جایگاه صنعت به مثابه یک امکان، در سطح کل جهان اتخاذ می شود، نه در محدوده «دولت ـ ملت ها». بازارهای مالی جهان در حال حاضر از طریق «تکنولوژی اطلاعات» سریع با هم ارتباط برقرار می کنند، به نحوی که «سرمایه» و منابع تولید بتوانند در سراسر جهان و به طور پیوسته در گردش باشند، بدون اینکه محدودیت های مکانی و زمانی بر آنها حاکم شود. بخش عمده ای از جهانی شدن ( در این مفهوم )، برای افراد عادی غیرقابل مشاهده است، ولی پیامدهای آن کاملا عینی می باشد. بر اثر تصمیم هایی که از هزاران کیلومتر فاصله توسط دیگران و در سطح جهانی اتخاذ می شود، بسیاری از افراد شغل خود را از دست می دهند و یا صاحب شغل می شوند. مفهوم ضمنی این دیدگاه آن است که «دولت ـ ملت ها» در آینده نزدیک موقعیت و جایگاه خود را به عنوان یک واحد مهم، در اقتصاد جهان از دست خواهند داد.
ـ جهانی شدن فرهنگ بسیار عینی تر است، چراکه تصاویر رسانه ای به طور روزافزونی 2
در سطح جهانی پراکنده می شوند و از طریق ماهواره یا کابل نوری وارد خانه های مردم می گردند. از سوی دیگر، تولیدات فرهنگی به صورت روز افزونی زیر سلطه شرکت های چند رسانه ای قرار می گیرند و محصولاتشان در سرتاسر جهان پخش می شود.
منتقدین جهانی شدن اظهار می دارند که در مورد فرایند مزبور مبالغه شده است، زیرا فرض می شود تعداد معدودی از افراد در راس شرکت های چند ملیتی، در کنترل و «عقلانیت» دارای قدرت های فوق انسانی هستند. ولی در واقع، هیچ فردی چنین قدرتی ندارد. جامعه شناسانی نظیر پل هیرست اعتقاد دارند که بر خلاف نظر اندیشه پردازان جهانی شدن که ادعا می کنند
«دولت ـ ملت ها» تدریجا به تحلیل می روند، اقتصاد و فرهنگ جهانی به سوی بین المللی شدن گرایش داشته اند. این امر بر مبنای مناسبات فزاینده میان «دولت ـ ملت ها» صورت گرفته و به منشا مهم «هویت» جهانی شدن آنان مبدل شده است.
مبانی جهانی شدن از اواخر سده نوزدهم در دنیا آغاز شده و تدریجا سرعت گرفته است، اما دو مرحله در تحول تاریخی آن تعیین کننده و اساسی بوده است.
از آخرین ربع سده 19 تا شروع جنگ جهانی اول، تجارت و سرمایه گذاری به فراسوی مرزهای ملی گسترش یافت. طی نیمه دوم سده بیستم، جهان پیشرفت مداومی را در یکپارچگی اقتصادی تجربه کرد: ملت ها و اقتصاد آنها را با هم ربط داد و پول های ملی، نرخ های مبادله، بانک ها و مبادله های سهام آنان را به هم جوش زد.
میان این دو مرحله از جهانی شدن اقتصاد دنیا، وجوه اشتراک و افتراق زیادی وجود دارد..
به منظور روشن شدن هرچه بیشتر مطالب، یادآوری این نکته لازم است که هر دو مرحله جهانی شدن (پیش از جنگ جهانی اول و پس از جنگ جهانی دوم) با وقوع انقلاب های تکنولوژیک مصادف بود. گذشته از آن، هر دو مورد انقلاب های تکنولوژیک در بخش های مشابه به وقوع پیوسته اند: حمل و نقل، ارتباطات، نیمه دوم سده نوزده شاهد اختراع کشتی بخار، راه آهن و تلگراف بود، درحالی که نیمه دوم سده بیست نظاره گراختراع هواپیمای جت، کامپیوتر، ماهواره و تلفن بی سیم بود. پیامد هر دو مورد از انقلاب های تکنولوژیک، کاهش هزینه های غلبه بر موانع مربوط به فواصل جغرافیایی بود(و هم) قطار، عصاره انقلاب تکنولوژی نخست محسوب می شود.... کشورهایی که راسا می توانستند راه آهن بسازند و کشورهایی که به این کار قادر نبودند، هر دو به سرعت نسبت به ایجاد آن اقدام کردند. برای اینکه خطوط راه آهن کشورهای مختلف بتوانند به هم متصل شوند، کشورهای جهان به مراعات «استانداردها» ملزم شدند. برای مقابله با سیستم های مختلف و حل مشکلات آنها، اطلاعات هنجار شکنی ارائه گردیدند. از سوی دیگر، قطار، حرکت مبتکرانه و بی سابقه ای را
جرقه زد که در آن سرمایه گذاران با تجربه اولیه، میلیون ها دلار در شرکت هایی سرمایه گذاری کردند که به ظاهر دارای آینده ای مبهم، بدون درآمد معین و سودآوری پایین بود. در ذهنیت عموم مردم، قطار نماینده و نیروی محرک انقلاب اجتماعی و اقتصادی محسوب می شود.
امروزه، نیروی وهم آلود اطلاعات بر هر تبیین قوی غلبه می کند. این نیرو به صورت معنی دار و قابل توجهی دیدگان تحلیل گران جامعه را در برابر ویژگی ها و قدرت نهفته در ورای دگرگونی های اجتماعی می بندد.
نیروهای اجتماعی ویژه ای که توسعه راه آهن را سبب شدند، به شکل گیری و توسعه شبکه های اطلاع رسانی نیز کمک می کنند. به منظور مشارکت فعال در ایجاد دگرگونی و عدم اکتفا به قرار گرفتن در جریان آن (دگرگونی)، لازم است سازمان های اجتماعی را به درستی بشناسیم و تنها به گردآوری و پردازش اطلاعات بسنده نکنیم. تفاوت میان جهانی شدن در دو مرحله مورد بحث، به شکل، ماهیت و عمق آن دو مربوط می شود. ویژگی شاخص این دو مرحله، در توانمندی آنها برای تعیین دوره های معین توسعه نهفته است. یکی از مورخین معاصر می نویسد که: «نوباوگی انقلاب معروف به اطلاعات، بسیار تاثیرگذار بوده است، درحالی که نو بودن قطار، تلگراف، اتومبیل، رادیو و تلفن در زمان خودشان به طور یکسان موثر افتاده است.»